Thông tin và sự minh bạch

http://www.tuanvietnam.net/vn/tulieusuyngam/6285/index.aspx

Thông tin và sự minh bạch

Theo lý thuyết về thông tin hiện đại, thông tin là thứ tài sản “công cộng”. Người dân đóng thuế để chính phủ thu thập và cung cấp thông tin. Đương nhiên, đã là “công cộng” thì thông tin phải được công khai minh bạch cho tất cả dân chúng được biết.

Thông tin về việc sử dụng Gói kích cầu tiêu dùng đầu tư của chính phủ không nằm ngoài lý thuyết trên. Thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng đã có những chỉ đạo theo đúng tinh thần đó trong phiên họp thường kỳ của Chính phủ vừa qua: việc triển khai gói kích cầu phải được thực hiện công khai, minh bạch. Chính phủ sẽ phải có biện pháp chủ động kiểm tra, kiểm soát chặt chẽ để ngăn ngừa hành vi trục lợi.

Tại sao phải thực hiện công khai minh bạch Gói kích cầu này theo như chỉ đạo của Thủ tướng? Và nên công khai minh bạch như thế nào là những câu hỏi cần làm rõ.

“Ánh nắng là chất khử trùng mạnh nhất”

Đó là hình ảnh mà nhà kinh tế đoạt giải Nobel năm 2001 Joseph Stiglitz sử dụng để nói về vai trò của sự minh bạch thông tin. Kinh tế gia này đã đoạt giải Nobel nhờ công trình nghiên cứu về sự bất đối xứng thông tin. Ông là một trong những người đã phân tích thấu đáo nhất về vai trò của sự minh bạch thông tin đối với tiến bộ xã hội. Những trích dẫn trong ngoặc kép ở phần dưới là từ bài luận nổi tiếng “Sự minh bạch trong chính phủ” của ông.

Theo Stiglitz, giữa nhà quản lý công ty với các cổ đông, giữa nhà cầm quyền với dân chúng luôn có sự bất đối xứng về thông tin. Nhà quản lý công ty hay người cầm quyền đất nước luôn có nhiều thông tin hơn và họ có xu hướng không minh bạch hóa những thông tin đó vì một số lý do.

Thứ nhất, không công khai thông tin “sẽ tạo ra sự cách ly nhất định để khỏi bị buộc tội là sai lầm.” Công khai thông tin nhiều hơn đồng nghĩa với việc người công khai sẽ phải chịu nhiều chỉ trích hơn nếu chính sách đó thất bại. Công chúng có nhiều thông tin càng có nhiều cơ sở để phê phán chính sách. Nỗi sợ bị buộc tội là nguyên nhân của sự che giấu thông tin. Tuy nhiên, theo Stiglitz thì chính phủ cũng như mỗi cá nhân không thể tránh khỏi những sai lầm và “Chấp nhận khả năng mắc sai lầm… sẽ củng cố lòng tin của công chúng vào thể chế, chí ít cũng là qua việc chứng tỏ thể chế đó rất tự tin…”. “Chính phủ nào đối xử một cách trung thực với người dân của mình, sự tin cậy vào chính phủ đó và các tổ chức công sẽ tăng lên.”

Thứ hai, khan hiếm thông tin sẽ làm cho một số nhóm lợi ích được hưởng lợi. Ở một số xã hội đang phát triển, đây chính là nguồn gốc của tham nhũng, hối lộ, lãng phí. Ngay cả ở những nước dân chủ như Hoa Kỳ, các chính trị gia vẫn có xu hướng che giấu thông tin để bảo vệ những nhóm lợi ích đã ủng hộ tiền cho họ trong chiến dịch tranh cử. Nhưng, sự bưng bít thông tin chỉ có lợi đối với một thiểu số trong ngắn hạn, xã hội xét như một tổng thể sẽ bị ảnh hưởng nặng nề bởi sự khan hiếm thông tin. Stiglitz khẳng định: “Sự bưng bít là nền móng cho tệ tham nhũng dai dẳng, một tệ nạn làm suy giảm lòng tin vào các chính phủ dân chủ ở nhiều nước trên thế giới.”

Thứ ba, nhiều quốc gia biện minh cho việc không công khai thông tin bằng lý do ổn định. Công khai thông tin có thể tạo ra tâm lý bất an và sự hỗn loạn. Ví dụ như công khai thông tin về tài chính kiệt quệ của một ngân hàng có thể dẫn tới tình trạng rút tiền ồ ạt, gây ra sự hỗn loạn trong tâm lý người dân. Quả là có những tình huống như vậy nhưng theo nhà kinh tế đoạt giả Nobel 2001 thì, những trường hợp đó chỉ là ngoại lệ. Không thể mượn một vài ngoại lệ để phủ nhận tính đúng đắn của việc minh bạch hóa thông tin. Sự ổn định là quan trọng nhưng hiệu quả và phát triển còn quan trọng hơn. Che giấu chỉ làm “méo mó nhãn quan chính trị”, “làm cho khả năng tham gia một cách có ý nghĩa của người dân trở nên khập khiễng”, “làm cho chất lượng ra quyết định suy giảm nhiều hơn.” Tất cả những điều đó ảnh hưởng tới hiệu quả của chính sách.

Những lập luận của Stiglitz đã bẻ gẫy các lý do của việc cố tình che giấu thông tin. Công khai thông tin làm gia tăng mãnh mẽ niềm tin vào chính phủ còn che giấu thì tạo ra hiệu ứng ngược lại. Niềm tin của nhân dân là yếu tố then chốt tạo ra sự ổn định chính trị nên công khai phải là một ưu tiên của chính phủ.

Không phải ngẫu nhiên mà từ hơn 200 năm trước, Thụy Điển có lẽ đã là nước đầu tiên ban hành bộ luật tăng cường sự minh bạch trong lĩnh vực công. Vào năm 1966, nước Mỹ đã thông qua Luật về Tự do Thông tin, theo đó, luật này cho phép “bất kỳ công dân nào cũng có quyền tiếp bận bất kỳ thông tin nào trong lĩnh vực công, trừ một vài ngoại lệ hạn hẹp liên quan đến sự riêng tư…”

Những lập luận trên của Stiglitz càng cho thấy chỉ đạo của thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng về sự cần thiết phải công khai minh bạch Gói kích cầu là rất đúng đắn. Nhưng câu hỏi quan trọng thứ hai là “nên kiểm tra, kiểm soát như thế nào để tránh trục lợi”? Xem xét bài học của nước Mỹ có thể cho Việt Nam một vài gợi ý.

Công khai Gói Kích thích – Bài học Mỹ

Nước Mỹ đã công khai Gói kích cầu của họ bằng biện pháp rất đơn giản là thiết lập một trang web riêng về Gói kích cầu này. Vào trang web www.recovery.gov mới thấy việc công khai hóa đã được thực hiện một cách đơn giản đến kinh ngạc.

Ngay ở trang chủ là một đoạn video trong đó đích thân đương kim tổng thống Obama nói về sự cần thiết của trang web. Hãy thử nghe ông phát biểu:

“Kích thước và Quy mô của kế hoạch này yêu cầu phải có những nỗ lực chưa có tiền lệ để loại trừ lãng phí cũng như những khoản chi thiếu hiệu quả và không cần thiết. Trang recovery.gov này là một cổng thông tin online nằm trong nỗ lực đó. Trang này sẽ xuất bản các thông tin cho mọi người biết số tiền đã thông qua sẽ được chi tiêu đúng thời điểm, đúng mục tiêu và minh bạch. Thay vì để cho các chính trị gia phân phát số tiền đó đằng sau những cánh cửa đóng, từng đồng đôla đầu tư từ tiền thuế của các bạn sẽ được chính các bạn kiểm soát. Bất kỳ khi nào đồng tiền bắt đầu được chi tiêu, người dân sẽ được thấy nó được chi như thế nào, khi nào và ở đâu.”

Việc ông Obama đích thân đứng ra tuyên bố và quảng bá cho trang mạng này là một chiến lược chính trị thú vị, chắc chắn sẽ rất được lòng dân. Còn nhiều điểm thú vị khác khi nghiên cứu trang mạng này của Mỹ. Trang này có riêng một phần để cho người dân có thể chia sẻ những tâm sự về ảnh hưởng của Gói kích thích này đối với cá nhân họ. Hãy xem lời mào đầu của chính phủ với dân chúng:

“Chúng tôi muốn biết cuộc khủng hoảng này và chương trình kích thích này sẽ tác động thế nào tới bạn? Bạn là chủ doanh nghiệp, chúng có tác động tới tư duy kinh doanh và các quyết định cá nhân của bạn không? Bạn là sinh viên, chúng có tác động tới các quyết định lựa chọn học hành của bạn không? Bạn là người đang tìm việc, công việc tìm kiếm ấy thay đổi như thế nào?”

Ngoài ra, người dân ở mỗi bang có thể biết số tiền đang được chi tiêu ở bang họ như thế nào. Vào phần riêng của từng bang lại thấy các thông điệp từ các thống đốc mỗi bang. Có lẽ thấu hiểu thực tế bộ máy công quyền là nơi dễ xẩy ra tham nhũng lãng phí nhất, trang mạng này còn có hẳn một phần riêng biệt cho dân chúng biết mỗi cơ quan công quyền sử dụng Gói kích thích này như thế nào.

Mục tiêu chung, khung thời gian và những chi tiết cụ thể của Gói kích thích ở cấp độ quốc gia cũng như từng đơn vị nhỏ đều được minh bạch hóa một cách trong sáng, đơn giản và rất dễ tiếp cận.

Recovery.gov đã cho thấy nỗ lực của chính quyền Mỹ trong việc công khai hóa thông tin bằng công nghệ thông minh. Hơn thế, nó còn cho thấy sự thông minh chính trị của chính quyền Obama. Không có gì ngạc nhiên khi Obama đang nhận được tỉ lệ ủng hộ cao nhất từ trước tới nay theo một số cuộc thăm dò dư luận gần đây.

Ông Obama có lẽ hơn ai hết thấu hiểu tinh thần mà một trong những người cha của nước Mỹ là James Madison đã từng rút ra: “Một chính phủ của nhân dân mà không có thông tin đại chúng hoặc phương tiện để có được những thông tin đó, thì chính phủ đó chẳng là gì khác hơn sự mở màn của một tấn hài kịch hoặc bi kịch, hoặc cả hai”…

Khánh Duy