Dân chủ có đem lại Hạnh phúc

Đêm hôm không có việc làm, tôi dịch bài này ra tiếng Việt.

Bản tiếng Anh ở đây:

http://www.viet-studies.info/kinhte/will_democracy_make_you_happy.htm

Tạp chí Foreign Policy

Số tháng ba/tháng tư, 2008

Dân chủ có đem lại Hạnh phúc?

Eric Weiner

Trong nhiều thập kỷ qua, các chính khách và nhà khoa học chính trị đều tin vào quan điểm: những quốc gia tự do dân chủ sẽ đem lại hạnh phúc cho nhân dân nước họ. Nhưng giờ đây, một “khoa học mới về hạnh phúc” đã đảo ngược hoàn toàn “công thức” trên.

Chưa bao giờ bất hạnh như sau khi xác lập nền dân chủ: đối với những người dân Moldova đã quá mệt mỏi, Dân chủ chỉ như một lời an ủi lạnh nhạt. Đến Moldova là đến một vùng đất ngập tràn trong thất vọng triền miên và sâu sắc. Những bộ mặt rầu rĩ và u sầu. Người dân Moldova di chuyển một cách bơ phờ theo một kiểu rất đặc trưng Moldova. Những đám mây thất vọng bao phủ trên bầu trời đất nước này, giống hệt và độc hại như những đám khói ở Los Angeles hay bụi than ở Linfen, Trung Quốc vậy.

Theo những con số thống kê, Moldova là quốc gia kém hạnh phúc nhất hành tinh. Tính theo thang điểm 10 thì Moldove chỉ đạt 4,5 theo những báo cáo điều tra được xây dựng trên cơ sở tự người dân đánh giá. Họ còn ít hạnh phúc hơn những người láng giềng mệt mỏi bên cạnh họ, người Rumani và người Ukraina. Cũng không thể lý giải nổi tại sao, người dân Moldova lại kém hạnh phúc hơn cả người dân Châu Phi thuộc khu vực Sub-Sahara (khu vực nghèo nhất nằm ở phần phía Nam sa mạc Sahara). Có điều gì đó thật khó hiểu ở đây, càng đặc biệt khó đối với những người xây dựng quốc gia này, khi nỗi thất vọng vẫn cứ kéo dài dai dẳng mặc dù nền dân chủ đã được xác lập.

Không ai nghĩ rằng điều đó lại xảy ra ở đây. Tâm trạng thất vọng của người dân Moldova và thậm chí là của hầu hết các quốc gia thuộc Liên bang Xô Viết cũ ngày càng gia tăng cho dù giới chính trị vẫn luôn thừa nhận một quan điểm gần như chân lý: Các quốc gia dân chủ là các quốc gia hạnh phúc. Nói một cách khác thì, con đường đi tới hạnh phúc của mỗi quốc gia phải được mở đường bằng dân chủ. Cho đến bây giờ, các cuộc tranh luận vẫn chỉ xoay quanh chủ đề: làm thế nào để đi trên con đường đó một cách thành công nhất và cái giá phải trả sẽ là gì.

Giáo sư Ronald Inglehart, thuộc Trung tâm nghiên cứu chính trị, Đại học Michigan, đã dành cả sự nghiệp của mình để nghiên cứu mối quan hệ giữa dân chủ và hạnh phúc. Ông nói: “Cách lập luận cho rằng dân chủ đi trước hạnh phúc thật hấp dẫn. Lập luận này ám chỉ rằng chúng ta có một giải pháp ngắn gọn cho hầu hết mọi vấn đề của thế giới này: đó là hãy theo đuổi một thể chế dân chủ và sau đó sẽ được sống hạnh phúc.”

Chỉ có một vấn đề duy nhất với chân lý tưởng như hiển nhiên và lôi cuốn này mà thôi: đó là nó không chính xác. Giáo sư Inglehart cho rằng: “Giả định rằng dân chủ sẽ tự động mang lại cho con người hạnh phúc chẳng khác nào giả định rằng cái đuôi đang vẫy con chó thay vì ngược lại, con chó phải vẫy đuôi.” Nói cách khác, những nhà lãnh đạo quốc gia có tâm cũng như những người chủ trương xuất khẩu dân chủ cần tư duy ngược lại: Không phải những nền dân chủ làm cho người dân hạnh phúc mà ngược lại, những người dân hạnh phúc tạo ra nền dân chủ.

Khoa học về sự thoả mãn

Phát hiện quan trọng này không đơn giản là một học thuyết mới nảy sinh từ những võ đoán thiếu cơ sở. Nó được xây dựng dựa trên những dự liệu dày đặc của các nhà khoa học xã hội hàng đầu hiện đang nghiên cứu trong lĩnh vực “khoa học về hạnh phúc”. Những dự liệu này hiện đang được họ sử dụng để đo lường những quan niệm mang tính văn hoá nảy sinh trong tâm trí con người như niềm tin và hạnh phúc. Điều này cũng giống với việc các nhà khoa học chính trị trong nhiều thập kỷ qua luôn đo lường mức độ dân chủ bằng cách so sánh các yếu tố như tự do báo chí và quyền bầu cử.

Các nhà khoa học xã hội nói trên thực hiện điều đó bằng cách sử dụng những kỹ thuật rất đơn giản và khiêm nhường. Họ hỏi người dân: “Xét về tổng thể thì bạn có hài lòng với cuộc sống hiện tại của bạn hay không?” Những cuộc điều tra ví dụ như Cuộc điều tra toàn diện về Giá trị Toàn cầu đã đặt những câu hỏi đại loại như thế cho người dân 80 quốc gia khác nhau, chiếm khoảng 85% dân số thế giới. Họ đã thu được một nguồn dự liệu cực kỳ phong phú. Dù các số liệu này nhiều khi khá mâu thuẫn nhưng một vài mô hình rõ ràng đã được định hình. Ví dụ như giờ đây thì chúng ta biết rằng các quốc gia hạnh phúc thường có xu hướng trở nên thịnh vượng, môi trường ôn hoà và quan trọng là có một nền dân chủ ổn định.

Câu hỏi đặt ra là cái gì đến trước: hạnh phúc hay dân chủ. Bất chấp lối tư duy trước đó, giờ đây ngày càng có nhiều bằng chứng chứng tỏ rằng các cộng đồng hạnh phúc, nơi người dân nhìn chung hài lòng với cuộc sống của họ, là điều kiện tiên quyết cho nền dân chủ.

Vào thập niên 80, dân chủ và hạnh phúc có mỗi liên quan chặt chẽ với nhau (tương quan vào khoảng 0,8). Chính vì thế, lý luận dân chủ đi trước, hạnh phúc theo sau gắn chặt vào tâm trí những nhà khoa học chính trị và những người làm chính sách. Nhưng sau đó, thế giới đã chứng kiến cái mà chúng ta vẫn hay gọi là làn sóng dân chủ thứ ba, hàng loạt những nền dân chủ đã ra đời từ đống tro tàn của Liên bang Xô Viết và các nước đồng minh cũ của họ ở Đông Âu. Những quốc gia này không những không được hưởng phần nào hạnh phúc mà ngược lại, như Moldova chẳng hạn, lại kém hạnh phúc hơn so với thời Xô Viết. Giờ đây, mối tương quan giữa dân chủ và hạnh phúc chỉ là 0,25, ít hơn một phần ba so với thập kỷ 80. Trong khoảng hơn 200 cuộc điều tra được tiến hành bởi nhóm Điều tra giá trị toàn cầu, 28 trong số 30 quốc gia ít hạnh phúc nhất nằm trong số những quốc gia thuộc khối cộng sản cũ. Hai cuộc điều tra còn lại được tiến hành ở Iraq. Ở Nga, cảm nhận hạnh phúc và niềm tin của người dân đã “xuống dốc không phanh” kể từ khi họ được đi bỏ phiếu một cách tương đối tự do. Vào năm 1995, đa số người dân Nga cho biết họ bất hạnh và không thoả mãn với toàn bộ cuộc sống hiện tại. Điều tương tự diễn ra ở Moldova và nhiều nền cộng hoà thuộc liên bang Xô Viết cũ. (Nỗi bất hạnh Nga này vô hình chung đã mở đường trước cho những chính sách kìm hãm tự do dân chủ mới đây của Putin)

Đối lập với tâm trạng chán chường ở các nước Liên Xô cũ là trường hợp Trung Quốc. Trong hai thập niên gần đây, Trung Quốc đã chứng kiến sự bùng nổ về kinh tế, người dân cho biết mức độ thoả mãn của họ gấp đôi mức độ của các quốc gia thuộc Liên Xô cũ. Cho dù, thực tế Trung Quốc vẫn là quốc gia chỉ có một Đảng Cộng Sản cầm quyền, nơi chỉ tìm kiếm trên Google một cách thiếu thận trọng sẽ khiến bạn phải vào nhà giam.

Rõ ràng, dân chủ là một trong những nguồn gốc của hạnh phúc, nhưng có vẻ như thực chất thì, đó không phải là nguồn quan trọng nhất. Kinh tế phát triển ảnh hưởng tới hạnh phúc quốc gia ít nhất cũng ngang bằng dân chủ. Tăng trưởng kinh tế giúp thúc đẩy niềm tin giữa người dân và nhà nước, và niềm tin rất quan trọng trong việc tạo ra dân chủ. Đó là lý do giải thích tại sao ở những quốc gia như Hàn Quốc và Đài Loan, sự bùng nổ kinh tế đã đi trước cải cách dân chủ.

Những số liệu nghiên cứu về hạnh phúc đã chứng minh rằng người dân hạnh phúc thường có xu hướng thoả mãn với chính thể nước họ, cho dù chính thể đó như thế nào đi chẳng nữa, so với những người dân bất hạnh. Điều đó không có nghĩa là dân chủ không đóng vai trò gì ở đây. Thực chất là dân chủ có đóng vai trò. Nếu như tất cả đều lý tưởng thì dân chủ thực sự giúp mang lại hạnh phúc viên mãn. Nhưng tiếc rằng, mọi thứ trên đều ít khi hoàn hảo như lý tưởng.

Một số nghiên cứu đã chỉ ra rằng các nền dân chủ trên thế giới rõ ràng nhận được một “phần thưởng hạnh phúc”. Vào năm 1999, các nhà kinh tế học Thuỵ Sỹ là Bruno Frey và Alois Stutzer đã thực hiện công trình nghiên cứu nổi tiếng về tác động của hệ thống dân chủ trực tiếp tới mức độ hạnh phúc của một quốc gia. Mảnh đất Thuỵ Sỹ rõ ràng là một “phòng thí nghiệm” hoàn hảo cho kiểu nghiên cứu này. Quốc gia này có một nền văn hoá chung (nếu như ko phải là ngôn ngữ) và một nền kinh tế phát triển bền vững. Hơn thế, mức độ dân chủ lại khác nhau ở từng vùng trên đất nước này. Frey và Stutzer đã hỏi 6000 người dân, cả người bản địa và người nước ngoài, một câu hỏi: “Bạn có cảm thấy thoả mãn với cuộc sống tổng thể của mình hiện nay hay không?” Họ đã tìm thấy mối tương quan rõ ràng giữa sự tồn tại lâu dài của nền dân chủ trực tiếp và cảm nhận hạnh phúc ở mỗi khu vực khác nhau. Trường hợp Thụy Sỹ chứng minh rằng, nếu có thêm dân chủ thì một quốc gia phát triển và đã dân chủ như Thụy Sỹ sẽ càng hạnh phúc hơn. Đối với một quốc gia như Thụy Sỹ, dân chủ trực tiếp như kem trên chiếc bánh. Nhưng với những quốc gia mà đến bánh cũng chẳng có thì kem nào có ý nghĩa gì.

Dân chủ - Một quá trình dài.

Người ta thường rất dễ rơi vào một cái bẫy khi giả định rằng dân chủ là một quyền lực đầy sức mạnh có khả năng quét sạch tất cả những khác biệt văn hóa trên đường đi của nó. Nhìn thấy sự đúng đắn rõ ràng của bầu cử tự do và quyền tự quyết, người dân trên thế giới này tốt hơn nên từ bỏ những “dấu tích văn hóa” của họ như con rắn lự lột da nó vậy. Liệu tư duy như vậy có đúng không? Đó quả là một lập luận hấp dẫn và hoàn toàn đáng hoan nghênh, chỉ có điều nó sai. Giáo sư Inglehart cho rằng: “Văn hoá dường như giúp định hình nền dân chủ nhiều hơn nhiều so với việc dân chủ giúp định hình văn hóa.”

Thực ra, quan điểm văn hoá đứng trên đang giành được sự ủng hộ đặc biệt trong giới những nhà nghiên cứu ngoại giao theo trường phái hiện thực như Colin Powell. Ông này phát biểu trong một cuộc phỏng vấn gần đây: “Có rất nhiều nơi không sẵn sàng cho kiểu dân chủ mà chúng ta đang thấy hấp dẫn. Về mặt văn hóa thì họ không sẵn sàng để đón nhận nó.” Điều đó không có nghĩa là những nơi đó vĩnh viễn ko bao giờ sẵn sàng cho dân chủ. Chỉ là ở thời điểm này thì không thích hợp và không một mong muốn nào dù mơ mộng và to lớn đến đâu có thể thay đổi được thực tế đó.

Tất cả những kết luận trên có thể gây thất vọng cho những ai muốn thấy chính sách đối ngoại được định hình theo tư duy lý tưởng. Nhưng, chính Iraq chứ ko phải quốc gia nào khác đã chứng minh: “đẻ” ra một bản hiến pháp không có nghĩa là biến một quốc gia đầy ngờ vực và bất hạnh thành một xã hội của niềm tin và hạnh phúc. Tất nhiên, khoa học về hạnh phúc mới chỉ ở trong giai đoạn trứng nước và sẽ là dại dột nếu áp dụng chính sách đối ngoại theo những kết luận mang tính thử nghiệm này. Các nhà khoa học xã hội có thể đo lường với độ chính xác tương đối những đối tượng như niềm tin và hạnh phúc, nhưng họ không thể biết làm thế nào để tạo ra hạnh phúc và niềm tin trong mỗi con người hay toàn thể quốc gia. Những phát hiện trên chỉ nhắc nhở chúng ta rằng, dân chủ sẽ đến vào một thời điểm thích hợp nào đó nhưng sẽ không đến sớm hơn dù chỉ một giây.